Όλο και περισσότερες χώρες και εταιρείες έχουν στο στόχαστρό τους το φεγγάρι, σε έναν αγώνα δρόμου για πόρους και κυριαρχία στο διάστημα. Είμαστε, όμως, έτοιμοι για αυτή τη νέα εποχή εξερεύνησης της Σελήνης;
Πρόσφατα μεταδόθηκαν στη Γη εικόνες με τη σημαία της Κίνας να είναι ξεδιπλωμένη στη Σελήνη. Είναι η τέταρτη προσεδάφιση της χώρας εκεί – και η πρώτη αποστολή που επιστρέφει δείγματα από την σκοτεινή πλευρά της Σελήνης. Τους τελευταίους 12 μήνες, η Ινδία και η Ιαπωνία έχουν επίσης προσεδαφίσει διαστημόπλοια στη σεληνιακή επιφάνεια. Τον Φεβρουάριο, η αμερικανική εταιρεία Intuitive Machines έγινε η πρώτη ιδιωτική εταιρεία που προσεδάφισε σκάφος στη Σελήνη, και πρόκειται να ακολουθήσουν πολλά ακόμη.
Εν τω μεταξύ, η NASA θέλει να στείλει ανθρώπους πίσω στη Σελήνη, με τους αστροναύτες της Artemis να στοχεύουν σε προσεδάφιση το 2026. Η Κίνα λέει ότι θα στείλει ανθρώπους στη Σελήνη μέχρι το 2030. Και αυτή τη φορά το σχέδιο είναι να δημιουργηθούν μόνιμες βάσεις εκεί, επισημαίνει στην ανάλυσή του το BBC News.
«Η σχέση μας με τη Σελήνη θα αλλάξει ριζικά πολύ σύντομα», προειδοποιεί ο Justin Holcomb, γεωλόγος από το Πανεπιστήμιο του Κάνσας. «Η ταχύτητα της εξερεύνησης του διαστήματος ξεπερνά πλέον τους νόμους μας», λέει.
Η βασική ανησυχία είναι ότι οι εντάσεις μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων στη Γη θα μπορούσαν να μεταφερθούν στη σεληνιακή επιφάνεια.
Τι ορίζει η συνθήκη του 1967
Μια συνθήκη του ΟΗΕ από το 1967 λέει ότι κανένα έθνος δεν μπορεί να κατέχει τη Σελήνη. Αντίθετα, η Συνθήκη για το Εξωτερικό Διάστημα, λέει ότι η Σελήνη ανήκει σε όλους και ότι κάθε εξερεύνηση πρέπει να γίνεται προς όφελος όλης της ανθρωπότητας και προς το συμφέρον όλων των εθνών.
AP Photo/Harvey Georges
Βέβαια, η κινητήρια δύναμη πίσω από τη συνθήκη δεν ήταν η συνεργασία των εθνών, αλλά η πολιτική του Ψυχρού Πολέμου. Καθώς οι εντάσεις μεταξύ των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης αυξάνονταν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, υπήρχαν φόβοι ότι το διάστημα θα μπορούσε να μετατραπεί σε πεδίο στρατιωτικών μαχών· οπότε το βασικό μέρος της συνθήκης ήταν ότι δεν θα μπορούσαν να σταλούν πυρηνικά όπλα στο διάστημα. Πάνω από 100 έθνη την υπέγραψαν.
Τι έχει αλλάξει σήμερα
Από τότε όμως, έχουν αλλάξει πολλά. Μια σημαντική αλλαγή είναι ότι οι σύγχρονες αποστολές στη Σελήνη δεν είναι μόνο έργα εθνών, αλλά και εταιρειών.
Τον Ιανουάριο, η αμερικανική εμπορική αποστολή Peregrine ανακοίνωσε ότι θα μετέφερε στη Σελήνη ανθρώπινες στάχτες, δείγματα DNA και ένα επώνυμο αθλητικό ποτό. Εξαιτίας μιας διαρροής καυσίμων δεν έφτασε ποτέ εκεί, αλλά ξεκίνησε τη συζήτηση για το κατά πόσο η απόθεση του συγκεκριμένου φορτίου στη Σελήνη ταιριάζει με την αρχή της συνθήκης του 1967 ότι η εξερεύνηση πρέπει να ωφελεί όλη την ανθρωπότητα.
«Αρχίζουμε να στέλνουμε πράγματα εκεί πάνω απλά και μόνο επειδή μπορούμε», λέει η δικηγόρος Michelle Hanlon, ιδρύτρια της οργάνωσης For All Moonkind που έχει στόχο την προστασία των τοποθεσιών προσεδάφισης του Apollo.
Παρά την αυξημένη σεληνιακή δραστηριότητα ιδιωτικών εταιρειών, τα έθνη-κράτη εξακολουθούν να παραμένουν οι βασικοί παίκτες. Κάθε εταιρεία πρέπει να λάβει άδεια για να πάει στο διάστημα από ένα κράτος, το οποίο θα περιορίζεται από τις διεθνείς συνθήκες.
Οι πόροι, το μεγαλύτερο έπαθλο
Ένα έθνος με επιτυχημένη διαστημική βιομηχανία μπορεί να δώσει μεγάλη ώθηση στην οικονομία του μέσω θέσεων εργασίας και καινοτομίας. Αλλά το μεγαλύτερο έπαθλο στον αγώνα για τη Σελήνη είναι οι πόροι της.
Ενώ το σεληνιακό έδαφος φαίνεται άγονο, περιέχει ορυκτά, συμπεριλαμβανομένων σπάνιων γαιών και μετάλλων όπως ο σίδηρος, το τιτάνιο και το ήλιο.
EPA/CNSA
Οι εκτιμήσεις για την αξία όλων αυτών ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό, από δισεκατομμύρια έως τετράκις δισεκατομμύρια. Είναι λοιπόν εύκολο να καταλάβει κανείς γιατί κάποιοι βλέπουν τη Σελήνη ως χρυσορυχείο. Ωστόσο, είναι επίσης σημαντικό να σημειωθεί ότι πρόκειται για μια πολύ μακροπρόθεσμη επένδυση, ενώ η τεχνολογία που απαιτείται για την εξόρυξη και την επιστροφή αυτών των σεληνιακών πόρων είναι ακόμη πολύ μακριά.
Η συνθήκη του 1979 και ο νόμος του 2015
Το 1979, η διεθνής Συνθήκη της Σελήνης όρισε ότι κανένα κράτος ή οργανισμός δεν μπορεί να διεκδικήσει την ιδιοκτησία των πόρων εκεί. Αλλά δεν ήταν δημοφιλής – μόνο 17 χώρες είναι σήμερα συμβαλλόμενα μέρη της, και σε αυτές δεν περιλαμβάνονται οι χώρες που έχουν πάει στη Σελήνη, όπως η ΗΠΑ, η Ρωσία ή η Κίνα.
Μάλιστα, το 2015 οι ΗΠΑ ψήφισαν νόμο που επιτρέπει στους πολίτες και τις βιομηχανίες τους να εξάγουν, να χρησιμοποιούν και να πωλούν οποιοδήποτε διαστημικό υλικό. Ο νόμος αρχικά προκάλεσε τεράστια αναστάτωση στη διεθνή κοινότητα, αλλά σταδιακά κι άλλες χώρες θέσπισαν παρόμοιους νόμους – ανάμεσά τους τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, η Ιαπωνία και η Ινδία.
Γιατί το σεληνιακό νερό είναι πολύτιμο
Ο πιο περιζήτητος πόρος της Σελήνης δεν είναι αυτός που θα φαντάζονταν οι περισσότεροι: πρόκειται για το νερό.
Όταν αναλύθηκαν τα πρώτα πετρώματα της Σελήνης που έφεραν πίσω οι αστροναύτες των αποστολών Απόλλων, θεωρήθηκε ότι ήταν εντελώς ξηρά. Αλλά πριν από μία δεκαετία έγινε μια σημαντική ανακάλυψη: μέσα στα πετρώματα, παγιδευμένα σε φωσφορικούς κρυστάλλους, υπάρχουν ίχνη νερού.
Και στους πόλους της Σελήνης, υπάρχουν ακόμη περισσότερα. Μεγάλα αποθέματα πάγου βρίσκονται μέσα σε μόνιμα σκιασμένους κρατήρες.
Το νερό αυτό θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από μελλοντικούς επισκέπτες για πόση ή για παραγωγή οξυγόνου, ενώ διασπώντας το σε υδρογόνο και οξυγόνο οι αστροναύτες θα μπορούσαν να φτιάξουν καύσιμα πυραύλων, που θα τους επέτρεπαν να ταξιδέψουν από τη Σελήνη στον Άρη και πέρα από αυτόν.
Ανάγκη για νέους κανόνες
Οι ΗΠΑ προσπαθούν τώρα να καθιερώσουν ένα νέο σύνολο κατευθυντήριων αρχών για την εξερεύνηση της Σελήνης – και την εκμετάλλευσή της. Οι αποκαλούμενες Συμφωνίες Άρτεμις ορίζουν ότι η εξόρυξη και η χρήση πόρων στη Σελήνη θα πρέπει να γίνεται με τρόπο που να συμμορφώνεται με τη Συνθήκη για το Εξωτερικό Διάστημα, αν και επισημαίνεται ότι μπορεί να χρειαστούν κάποιοι νέοι κανόνες.
Περισσότερες από 40 χώρες έχουν μέχρι στιγμής υπογράψει αυτές τις μη δεσμευτικές συμφωνίες, αλλά η Κίνα είναι ο μεγάλος απών της λίστας. Και πολλοί υποστηρίζουν ότι οι νέοι κανόνες για την εξερεύνηση της Σελήνης δεν θα πρέπει είναι υπόθεση ενός μεμονωμένου έθνος, αλλά να θεσπιστούν μέσω των Ηνωμένων Εθνών.
Διεκδικώντας «οικόπεδα» στη Σελήνη
Η πρόσβαση στους πόρους της Σελήνης θα μπορούσε επίσης να προκαλέσει μια άλλη σύγκρουση. Αν και υπάρχει άφθονος χώρος, τα καλύτερα «οικόπεδα» είναι αυτά που βρίσκονται κοντά σε κρατήρες γεμάτους πάγο. Τι θα συμβεί λοιπόν αν όλοι θέλουν το ίδιο σημείο για τη μελλοντική τους βάση; Και όταν μια χώρα δημιουργήσει μια βάση, τι θα εμποδίσει ένα άλλο έθνος από το να δημιουργήσει τη δική του βάση πολύ, πολύ κοντά;
ESA / Pierre Carril
Οι αποφάσεις σχετικά με μια νέα σεληνιακή βάση, για παράδειγμα αν θα καλύπτει μερικά τετραγωνικά χιλιόμετρα ή μερικές εκατοντάδες, μπορεί να εξαρτηθούν από όποιον φτάσει εκεί πρώτος.
«Σίγουρα θα υπάρξει ένα πλεονέκτημα για εκείνον που θα κάνει την πρώτη κίνηση», λέει η Jill Stuart, ερευνήτρια διαστημικής πολιτικής και δικαίου στο London School of Economics.
«Αν μπορέσεις να στήσεις βάση πρώτος, τότε μπορείς να υπολογίσεις το μέγεθος της ζώνης αποκλεισμού σου. Αυτό δεν σημαίνει ότι σου ανήκει η γη, αλλά μπορείς να καθίσεις σε αυτόν τον χώρο».
Αυτή τη στιγμή, οι πρώτοι έποικοι είναι πολύ πιθανό να είναι είτε οι ΗΠΑ είτε η Κίνα, φέρνοντας ένα νέο επίπεδο αντιπαλότητας σε μια ήδη τεταμένη σχέση. Και είναι πιθανό να θέσουν τα πρότυπα – οι κανόνες που θα θεσπιστούν από όποιον φτάσει πρώτος εκεί, μπορεί να είναι τελικά οι κανόνες που θα ισχύσουν μόνιμα.